دژاوو چیست؟ تا حالا شده حس کنید که در مکانی قبلا حضور داشته اید؟
دژاوو چیست و چرا اتفاق می‌افتد، این دو، پرسش‌هایی هستند که خیلی از ما در ذهن داریم. دژاوو حس غریبی است که می‌گوید موقعیتی که در آن هستیم، خیلی آشناتر از آن چیزی است که باید باشد. بچه‌ها، خیلی بیشتر دچار این تجربه می‌شوند. بسیاری از ما بین سنین ۶ تا ۱۰ سال برای نخستین بار دچار این حالت می‌شویم. در این مقاله، مروری خواهیم داشت بر تحقیقات اخیر دربارهٔ اینکه دژاوو چیست، چقدر دچار آن می‌شویم و نظر دانشمندان درباره آن چیست.
دژاوو به چه معناست؟
دژاوو (Déjà vu) واژه‌ای فرانسوی به‌معنای «قبلا دیده‌شده» است. تجربهٔ عجیب‌وغریبی است که طی آن حس می‌کنید چیزی یا جایی بسیار آشناست، اما این را هم می‌دانید که قبلا آنجا نبوده یا آن چیز را تجربه نکرده‌اید. برای مثال، تصور کنید به‌سمت محل کارتان در حرکت هستید که ناگهان حس می‌کنید قبلا هم درست در چنین موقعیتی بوده‌اید. البته مسلما قبلا هم به‌سمت محل کارتان رفته‌اید، ولی این حس خیلی قوی بوده و درست به همین لحظه و همین مکانی که هستید برمی‌گردد.
دربارهٔ دژاوو فیلم‌ها و کتاب‌های زیادی وجود دارد، چون این حس باعث می‌شود فرد تصور کند یک‌جورهایی آینده را دیده است. این یک تجربه‌ی غیرعادی و در عین حال جذابی است که می‌تواند چیزهای زیادی به ما یاد بدهد، دربارهٔ اینکه مغز و به‌ویژه خاطرات ما چگونه کار می‌کنند.
گفتیم دژاوو چیست حالا دربارهٔ میزان دچار شدن به آن می‌گوییم و بعد هم به تحقیقات دانشمندان و نظر آنها دربارهٔ اینکه دژاوو چیست می‌پردازیم.
چقدر دچار دژاوو می‌شویم؟
بین ۳۰ تا ۱۰۰ درصد انسان‌ها، دچار این تجربه می‌شوند. به دو دلیل عمده، نمی‌توانیم عدد دقیق را حدس بزنیم؛ اول اینکه نمی‌توانیم از تک‌تک آدم‌ها بپرسیم دچار دژاوو شده‌اند یا نه، بنابراین باید از نتایج نظرسنجی در گروه‌های کوچک استفاده کنیم. این خودش مشکلی اساسی است، چون بسته به اینکه از چه کسانی می‌پرسیم، به نتایج کاملا متفاوتی می‌رسیم. دوم اینکه مردم بسته به تعریفی که ما از دژاوو ارائه می‌دهیم، پاسخ‌های بسیار متفاوتی می‌دهند. پرسیدن این سؤال به شیوه‌های مختلف، نتایج متفاوتی را به بار می‌آورد.
دربارهٔ تعداد دفعات تجربهٔ دژاوو هم می‌توانیم از افراد سؤال کنیم. اما باز هم پاسخ‌هایی که می‌دهند، به این بستگی دارد که چه کسانی هستند و ما چگونه سؤال را مطرح می‌کنیم. اما بیشتر آدم‌ها بین چند هفته یکبار تا چند ماه یکبار، دژاوو را تجربه می‌کنند. این یعنی این تجربه چندان هم رایج نیست، پس اگر اخیرا دچار آن شده‌اید، حتما خیلی خوش‌شانس هستید!
هنگام دژاوو چه اتفاقی در مغز می‌افتد
دانشمندان علوم مغز و اعصاب به این نتیجه رسیده‌اند که دژاوو نشانه‌ای از آسیب‌دیدگی یا زوال مغز نیست. آنها همچنین تأکید دارند این توهم حافظه به هیچ‌وجه خطای حافظه نیست. در واقع، برعکس آن درست‌تر است. به اعتقاد اوکانر، دژاوو هنگامی رخ می‌دهد که مناطق پیشانی مغز سعی در اصلاح حافظه‌ای نادرست داشته باشند.
اوکانر در این رابطه توضیح می‌دهد:
برای اکثر قریب به اتفاق مردم، تجربه‌ی دژاوو احتمالاً چیز خوبی است چون نشانه‌ی این است که آن قسمت مغز که برای راستی‌آزمایی به کار می‌رود، دارد به‌خوبی کار می‌کند و مانع از یادآوری اشتباه وقایع می‌شود.
در یک فرد سالم، اشتباه به خاطر آوردن هر روز اتفاق می‌افتد، چون حافظه‌ی انسان میلیاردها نورون را درگیر می‌کند و این فرایند بسیار به‌هم‌ریخته است.
متأسفانه، هیچ مدل واحدی وجود ندارد که دقیقاً توضیح بدهد هنگام دژاوو چه اتفاقی در مغز می‌افتد؛ اما بیشتر نظریه‌های اصلی در این مورد به توافق رسیده‌اند که این تجربه هنگامی اتفاق می‌افتد که مناطقی از مغز (مانند لوب گیجگاهی) سیگنال‌هایی را به مناطق پیشانی ذهن مبنی بر اینکه تجربه‌ای قدیمی در حال تکرار است، می‌فرستند.
پس از ارسال این سیگنال‌ها، مناطق تصمیم‌گیرنده‌ی پیشانی مغز به‌طور مؤثر بررسی می‌کنند که آیا این سیگنال‌ها با آنچه در واقعیت در حال رخ دادن است، سازگارند یا خیر. این ناحیه از مغز انگار از خود می‌پرسد: آیا من قبلاً اینجا بوده‌ام؟ اگر فرد در واقعیت قبلاً در آن مکان بوده است، ممکن است بخواهد برای بازیابی بیشتر خاطرات مربوط به این تجربه، بیشتر تلاش کند. در غیر این صورت، فرد احساس می‌کند دارد پدیده‌ی دژاوو را تجربه می‌کند.
نظر دانشمندان درباره‌ی دژاوو چیست؟
تحقیق در این باره به دو بخش اصلی تقسیم می‌شود: مطالعات مشاهده‌ای و آزمایش‌ها. در مطالعات مشاهده‌ای، محققان ویژگی‌های تجربهٔ دژاوو را بررسی می‌کنند، مثل اینکه چه کسی دچارش شده، چند وقت یکبار اتفاق می‌افتد، چه زمانی اتفاق می‌افتد و غیره؛ و به‌دنبال الگوها و ارتباط‌هایی در نتایج می‌گردند. مطالعات مشاهده‌ای به ما می‌گویند که بچه‌ها بیش از افراد بالغ دچار دژاوو می‌شوند.
آزمایش دژاوو جالب به نظر می‌رسد، اما انجام آن واقعا دشوار است. آزمایش‌های بسیاری طی چند سال اخیر انجام شده‌اند و افراد موردآزمایش خیلی راحت عنوان می‌کنند دچار دژاوو شده‌اند، اما در بیشتر موارد نمی‌توانیم مطمئن باشیم که او واقعا چنین تجربه‌ای داشته، یا صرفا ادعای چنین تجربه‌ای را کرده است. مشکل دیگر اینکه افرادی که آزمایش را انجام می‌دهند، معمولا می‌خواهند پاسخ به زعم خودشان «درست» را در اختیار آزمایش‌شونده قرار بدهند.
جمع‌بندی
دژاوو تجربهٔ غیرعادی و جالبی است که احساس می‌کنیم چیزی یا جایی بسیار آشناست، اما در عین حال می‌دانیم که نباید آن‌قدر هم برایمان آشنا باشد. این تجربهٔ مهمی است، چون به ما نشان می‌دهد که یادآوری، طی چند مرحله رخ می‌دهد و شاید برای بعضی از آنها اشکالی رخ بدهد. بچه‌ها بیش از بقیه دچار این موضوع می‌شوند و این در واقع نشانهٔ این است که آنها خوب تشخیص می‌دهند که مغز به آنها می‌گوید چیزی یا جایی آشناتر از آن است که باید باشد. آزمایش دژاوو در افراد بسیار دشوار است و هنوز هم به‌طور دقیق و قطعی نمی‌دانیم چه چیزی باعث این حالت می‌شود.
